TARİH............... TÜRK­ME­NİS­TAN ŞA­İRİ MAH­TUM­KU­LU

Türk­men­ler ara­sın­da ya­zı­lı ede­bi­yat ge­le­ne­ği çok son­ra baş­la­dı­ğı için, Mah­tum­ku­lu’nun ha­ya­tı ile il­gi­li bil­gi­ler, söy­len­ti­le­re ve şi­ir­le­rin­de­ki ipuç­la­rı­na da­yan­mak­ta­dır.
Şa­iri­miz 1733’de Et­rek ır­ma­ğı bo­yun­da­ki Ha­cı­gov­şan’da dün­ya­ya gel­miş­tir. Ai­le­si, Gök­len Bo­yu için­de bir alt oy­mak olan Ger­kez­ler’den­dir. Ba­ba­sı meş­hur şa­ir Dev­let Meh­med Azâ­di’dir.
Şa­ir ilk öğ­re­ni­mi­ni ba­ba­sın­dan alır. Da­ha son­ra Kı­zıl Ayak Med­re­se­si’nde İd­ris Ba­ba ad­lı bir âlim­den ders alan Mah­tum­ku­lu, son­ra za­ma­nın ilim ve kül­tür mer­kez­le­rin­den olan Bu­ha­ra’ya gi­dip Kö­kel­taş Med­re­se­si’ne kı­sa bir sü­re de­vam eder. Şa­ir bir sü­re son­ra bu­ra­dan da ay­rı­la­rak Hi­ve’de­ki Şir­gâ­zi Med­re­se­si’ne de­vam eder ve 3 yıl bo­yun­ca eği­tim gö­rür. İkin­ci yıl ar­ka­daş­la­rı­na ders ve­re­cek ka­dar ba­şa­rı gös­te­rir. Gü­zel Şir­ga­zi şi­irin­de bu­ra­da al­dı­ğı tah­si­lin öne­mi­ni; “Sen­de tâ­lim al­dı, açıl­dı di­lim.” di­ye­rek an­la­tır. 1760’da ba­ba­sı­nın ve­fâ­tı ile mem­le­ke­ti­ne dö­ner.
Ka­rı­sı Ak­kız’dan iki oğ­lu olur. Sa­rı 7 ya­şın­da, İb­ra­him 12 ya­şın­da ölür. Bu ölüm­ler şa­iri de­rin­den et­ki­ler. “Iz­la­ma­yan Bo­lar mı ve Müb­te­lâ Kıl­dı” ad­lı şi­ir­le­ri­ni ya­zar.
Ya­vaş ya­vaş ken­di sa­nat­kâr ki­şi­li­ği­ni bul­ma­ya baş­la­yan Mah­tum­ku­lu, Hin­dis­tan, İran ve Af­ga­nis­tan’ı ge­zip gör­me­ye baş­lar. Bu se­ya­hat­ler­de fark­lı in­san­lar­la, kül­tür­ler­le ta­nı­şır ve ye­ni ufuk­lar ka­za­nır.
Mah­tum­ku­lu’nun bun­dan son­ra­ki ha­ya­tı, ken­di ken­di­si­ni ye­tiş­tir­mek­le, di­yar di­yar ge­zip bil­gi ve kül­tü­rü­nü ar­tır­ma gay­ret­le­riy­le ge­çer. 1783’de Ata­sa­rı de­ni­len yer­de ölür. Ga­rı Mol­la’da bu­lu­nan ba­ba­sı­nın me­za­rı ya­nı­na gö­mü­lür.
Mah­tum­ku­lu’nun sa­na­tı­nı iki ana da­mar bes­le­miş­tir: 
a) Ba­ba­sın­dan ve med­re­se­den al­dı­ğı kla­sik do­ğu ede­bi­ya­tı,
b) Türk­men halk ede­bi­ya­tı. Mah­tum­ku­lu’nun şi­ir­le­ri­nin baş­lı­ca te­ma­la­rı; kah­ra­man­lık, va­tan sev­gi­si, aşk, dost­luk gi­bi te­mel ko­nu­lar­dan mey­da­na ge­lir.

İş­te ör­nek bir dört­lü­ğü:
Türk­men­ler bağ­la­sa bir ye­re be­li,
Ku­ru­tur Kul­zum’u, der­yâ­yı, Nil’i,
Te­ke, Yo­mut, Gök­len, Ya­zır, Ali­li,
Bir dev­le­te kul­luk et­sek be­şi­miz.